سررسید در ایران از قرن نهم تاکنون
از قرن نهم تاسال ۱۳۲۹ هجری قمری، که استفاده از سال شمسی در ایران رسمیت یافت، رویداد تأثیرگذاری در سررسید ایرانی رخ نداد. در حالی که از اواسط قرن چهاردهم به بعد، وقوع چند پدیده ناگهانی، یعنی رواج سررسید های جدید، این دوره کوتاه را به مقطع بسیار مهمی در بررسی سررسید و تقویم ایرانی تبدیل کرد.
مهمترین ویژگیهای گاه‌شناسانه در ایران از قرن نهم هجری به بعد، مؤلفه‌هایی هستند که اگرچه هر کدام ارکانی از سررسید به شمار میروند، قرار دادن آنها در کنار هم باعث پیدایی گونه جدیدی از سررسید تا پیش از رواج تقویم های هجری شمسی نمی‌شود. از قرن نهم هجری به بعد، تقویم هجری قمری تقویم رسمی در کلیه اسناد بوده است، در حالی که آثاری که نشان‌دهنده رواج نوعی سال شمسی بوده، در این زمان دیده میشود. تقویم دوازده‌حیوانی نیز، با مبدأ هجری قمری، از زمان صفویه به بعد رواج داشته و در اسناد و نامه‌ها و سفرنامه‌ها از آن استفاده شده است ذکر نام ماههای شمسی درکنار تقویم هجری قمری نشان‌دهنده این واقعیت است که بسیاری از منجمان و نویسندگان و استخراج‌کنندگان تقویم همچنان از گونه‌ای سررسید و تقویم شمسی استفاده می‌کرده‌اند.
گزارش غیاث‌الدین علی یزدی درباره نوروز ۸۰۱ قمری، که تبدیل تاریخ نیز موقعیت آن را تأیید می‌کند، بخوبی بیان کننده آن است که در این زمان گونه‌ای تقویم شمسی مورد توجه عده‌ای از نویسندگان بوده است. تاریخهایی که جلال‌الدین محمد منجم یزدی در اواخر قرن دهم تا اوایل قرن یازدهم هجری ذکر کرده نیز عنایت به چنین سررسید و تقویم شمسی را تأیید می‌کند. نوشته‌های اسکندربیگ منشی نیز ــ که به طور مثال به ذکر لحظه ورود خورشید به برجهای مختلف فلکی، از جمله صورت فلکی‌حمل ، پرداخته است مؤید همین نکته است. در این میان، تقریباً نیمی از کتاب اسکندربیگ منشی ، که اختصاص به شرح دوره حکومت شاه‌عباس اول‌صفوی دارد، بر اساس نوعی سررسید و تقویم شمسی، با ارکان تقویم جلالی ولی با مبدأ جلوس شاه‌عباس بر تخت سلطنت، نوشته شده است. اسکندر منشی در دفاع از مبدأ ابداعی خویش، از کسانی که در قید کردن تاریخهای مهم تنها به ذکر تاریخ قمری اکتفا می‌کرده‌اند، انتقاد کرده است.
از قرن یازدهم هجری قمری تا زمان رسمیت یافتن سررسید هجری شمسی، مهمترین رخداد سررسید رسمیت یافتن سال شمسی به عنوان دوره زمانی قانونی برای محاسبات مالی کشور بود که همزمان با تصویب قانون محاسبات عمومی کشور در ۲۱ صفر ۱۳۲۹ هجری قمری (اول فروردین۱۲۹۰ هجری شمسی)، در دومین دوره مجلس شورای ملی تصویب شد. بر اساس این قانون، سال و ماه شمسی دوره زمانی محاسبه بودجه عمومی کشور شد به هنگام بحث درباره‌تصویب این بخش از قانون محاسبات عمومی کشور، بحثهای گوناگونی درباره طول مدت ماههای شمسی و اسامی ماهها مطرح گردید
بدون شک این بحثها زمینه‌ساز بحثهایی شدند که در پنجمین دوره مجلس شورای ملی در خصوص وضع قانون سررسید هجری شمسی صورت گرفت و اگرچه پانزده سال بعد به نتیجه رسید ، دست‌کم تا ربع قرن پیش از تصویب قانون محاسبات عمومی، تقویمهایی بر اساس سررسید هجری شمسی در ایران استخراج و چاپ می‌شد در ۱۳۴۰ هجری قمری/ ۱۳۰۱ هجری شمسی، سید جلال‌الدین طهرانی نوعی سررسید شمسی ابداع کرد که مبدأ آن آغاز سلطنت احمدشاه قاجار بود. وی برای ماههای این سررسید نامهایی ابداع نمود. این سررسید، که تاریخ احمدی نام گرفت، تنها در آثاری که خود طهرانی انتشار داد، درج شده است‌او نام ماههای این‌تقویم را در یک تقویم با مبدأ دیگر، که چند سال بعد پیشنهاد کرد، نیز به‌کار برد
سررسید و تقویم هجری شمسی
به عنوان مهمترین و اثرگذارترین رخداد در سیر تاریخی سررسید و تقویم در ایران، در آخرین روزهای سال ۱۳۰۳ و اولین روزهای سال ۱۳۰۴ ش، نمایندگان پنجمین دوره مجلس شورای ملی تقویم هجری شمسی کنونی ایران را، که بجز مقطع کوتاهی در اواسط دهه ۱۳۵۰ ش تقویم رسمی ایران بود، در دو جلسه مورد بحث قرار داده در نهایت تصویب کردند . بر اساس ماده دوم این قانون استفاده از تقویم و سررسید خَتا و اویغور منسوخ شد در حالی که استفاده از تقویم دوازده حیوانی همچنان در فرهنگ عمومی مردم ایران رواج دارد.
بر اساس قانون مصوب مذکور، تقویم هجری شمسی با مبدأ هجرت پیامبر اکرم از مکه به مدینه و با طول سال شمسی و با نام ماههای فارسی میانه مورد استفاده قرار گرفت. مبدأ این سررسید و تقویم ، اول فروردین سال اول هجرت پیامبر است؛ یعنی، ۱۱۹ روز پیش از مبدأ تقویم هجری قمری و ۱۷۹ روز پیش از هجرت بین‌التاریخین سررسید و تقویم هجری شمسی و چند سررسید دیگر، بر اساس اختلاف ۱۱۹ روزه بین این تقویم و تقویم هجری قمری استخراج شده است
سررسید و تقویم شاهنشاهی
آخرین تغییر در ماهیت سررسید رایج در ایران ابداع سررسید جدیدی به نام شاهنشاهی بود. در۲۴ اسفند ۱۳۵۴، در جلسه مشترک مجلس شورای ملی و مجلس سنای وقت، سررسید و تقویم شاهنشاهی از مبدأ فرضی و تقریبی آغاز پادشاهی کوروش هخامنشی (بنیانگذار سلسله هخامنشی) در ۵۵۹ پیش از میلاد، وضع شد و مقرر گردید که در یک دوره زمانی محدود کلیه تاریخهای اسناد، شناسنامه‌ها و اوراق رسمی به این تقویم تغییر یابد کلیه ارکان این تقویم، بجز مبدأ آن، با تقویم جلالی و هجری شمسی برابر و اختلاف مبدأ آن با تقویم هجری شمسی ۱۱۸۰ سال بود. با توجه به این اختلاف، تبدیل تاریخهای ذکر شده با این تقویم و سررسید به تقویم و سررسید هجری شمسی بسیار ساده است.
گفتنی است که وضع تقویم با مبدأ مفروض آغاز سلطنت کوروش هخامنشی در ایران به سررسید و تقویم شاهنشاهی‌محدود نمی‌شود. مدتها پیش از وضع تقویم شاهنشاهی، در۱۳۰۶ ش، سید جلال‌الدین طهرانی نوعی سررسیدی پیشنهاد کرد که مبدأ آن همین آغاز پادشاهی فرضی کوروش هخامنشی بود . مبدأ این سررسید پیشنهادی سال ۵۰۰ ق‌م، و در نتیجه اختلاف آن با مبدأ سررسید هجری شمسی ۱۱۲۰ سال بود. اسم ماهها در این سررسید و تقویم نامهای ابداعی جلال‌الدین طهرانی بود که بر اساس نامهایی که سنجر کمالی ذکر کرده بود، از نام ماههای تقویم جلالی الگوبرداری شده بود. سایر ارکان تقویم و سررسید نیز همانند تقویم جلالی بود. تفاوت مبدأ پیشنهادی در تقویم مورد اشاره طهرانی با تقویم شاهنشاهی نیز از اینجا ناشی می‌شد که در تقویم شاهنشاهی، دو رقم سمت راست تاریخ هر سال، سالهای سپری شده از آغاز پادشاهی محمدرضا پهلوی (۲۶ شهریور ۱۳۲۰) را نشان می‌داد. به سررسید شاهنشاهی از همان ابتدا اعتراض شد و همزمان با نخستین تظاهرات مردم ــ که به انقلاب‌اسلامی انجامید ــ و در جهت تأمین خواست مردم انقلابی، در۵ شهریور ۱۳۵۷، جعفر شریف امامی، در نخستین روز نخست‌وزیری خود طی بخشنامه‌ای سررسید شاهنشاهی را منسوخ اعلام کرد و سررسید وتقویم هجری شمسی دوباره رسمیت یافت
