اما و اگر های نانوفناوری در بسته بندی موادغذایی
با توجه به افزایش جمعیت و ضرورت حفظ منابع برای نسل های آینده، در سال های اخیر استفاده از راهکارهای جدید بسته بندی مواد غذایی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.
نانوفناوری یکی از این راهکارهاست که می تواند در بهبود بسته بندی و قابلیت های آنها نقش مهمی داشته باشد، اما همزمان با افزایش تاثیر فناوری نانو بر صنایع غذایی و ورود این محصولات به بازار مصرف، اهمیت سلامت و ایمنی این گروه از مواد غذایی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. اطمینان از سلامت و امنیت غذاهای بسته بندی شده به کمک فناوری نانو موضوعی است که موجب شده گروهی نسبت به استفاده از این ترکیبات در بسته بندی ها دچار تردید شوند. به گفته متخصصان، بسته بندی مواد غذایی از دو دیدگاه قابل توجه است؛ نخست این که بسته بندی از جمله عوامل مهمی است که می تواند ماندگاری محصولات و فرآورده های غذایی را کنترل کند و موضوع دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد و بسیاری از کشورها در سطح دنیا در این مسیر فعالیت های موفقی داشته اند و لازم است کشور ما هم در این حوزه به طور جدی وارد عمل شود این است که بسته بندی هایی که از آنها در صنایع غذایی استفاده می شود باید سازگار با محیط زیست باشند. یکی از مشکلاتی که ما در دنیای امروز با آن مواجه هستیم انباشتگی انواع پلیمرهایی است که براحتی در طبیعت تجزیه نمی شود و در نتیجه موجب آلودگی طبیعت شده است؛ پلیمرهایی که عمدتا به منظور بسته بندی نوشیدنی ها و خوردنی های دنیای مدرن ما تولید شده اند.
سلامت مواد غذایی در کنار سلامت مصرف کنندگان
به عقیده کارشناسان حوزه صنایع غذایی، در دیدگاه نخست، بسته بندی به عنوان راهکاری برای افزایش ماندگاری مواد غذایی مطرح است و می توان از روش های مختلفی برای رسیدن به این هدف استفاده کرد.
دکتر بهاره عمادزاده، مدیرگروه نانو فناوری مواد غذایی پژوهشکده علوم و صنایع غذایی در گفت وگو با جام جم می گوید: یکی از روش هایی که در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار گرفته و متاسفانه در کشور ما در سطح تحقیقات باقی مانده، استفاده از قابلیت های نانوفناوری است. ما می توانیم براساس این فناوری شناساگرهایی را طراحی کنیم که ماندگاری محصولات غذایی را پایش می کنند. عملکرد این شناساگرها به این شکل است که به عنوان مثال شاخص های رنگی روی آنها تعبیه شده که با گذشت زمان تغییر رنگ می دهد. اکنون این شاخص ها یا شناساگرها بدون به کارگیری فناوری نانو تولید می شود. بررسی ها و آزمایش های انجام شده نشان می دهد استفاده از فناوری نانو می تواند حساسیت این شاخص ها را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. نانوذرات از یک ساختار اختصاصی برخوردارند و این ساختار می تواند حساسیت شناساگرها را در پایش ماندگاری مواد غذایی افزایش دهد. گذشته از این مواد نانو و محصولات تولید شده از نانومواد با توجه به خواص منحصربه فردی که دارند می توانند در کنترل خواص بازدارنده بسته بندی ها به ایفای نقش پرداخته و گازهای ورودی به بسته بندی مواد غذایی را تحت کنترل قرار دهند.
ما در ایران از نظر بسته بندی مواد غذایی نتوانسته ایم همگام با بخش های دیگر فناوری پیشرفت داشته باشیم. یعنی در خیلی از فناوری های مطرح در حوزه علوم و صنایع غذایی، قدم های خوبی برداشته شده و پیشرفت های چشمگیری داشته ایم اما یکی از بخش هایی که مغفول مانده و نسبت به آن توجه ویژه ای از نظر صنعتی نشده بسته بندی و فناوری هایی است که می توان در این حوزه از آن استفاده کرد.
گرچه ایمنی محیط زیست و استفاده از مواد سازگار با محیط زیست در بسته بندی مواد غذایی ضرورت مهمی است اما این روند باید تا جایی ادامه پیدا کند که به مصرف کنندگان هم آسیبی نرسد. از سوی دیگر باید از این موضوع هم اطمینان پیدا کرد که بقایای ترکیبات نانو که وارد پساب ها می شود سلامت انسان و محیط زیست را در معرض خطر قرار ندهد. اینها از موضوعاتی است که در این حوزه بحث برانگیز شده است. دکتر عمادزاده در این باره معتقد است: هر علمی از دو جنبه باید بررسی شود؛ هم از نظر نقشی که در سلامت جامعه دارد و هم از نظر خطراتی که ممکن است با خود همراه بیاورد. در هر علمی ابتدا جنبه های مثبت بیشتر خودش را نشان می دهد و با گذشت زمان و در مطالعات و تحقیقات، جنبه های منفی هم کم کم خودنمایی می کند.
بسته بندی می تواند به شکل پوششی باشد که در تماس مستقیم با محصول قرار می گیرد. گاهی نیز بسته بندی ها به طور مستقیم با محصول در تماس نیست. در رابطه با محصولات غذایی که در بسته بندی آنها از فناوری نانو استفاده شده است دیدگاه مخاطره آمیزی وجود دارد، اما در خصوص این که حضور این ترکیبات در طبیعت چه آثار مضری بر محیط زیست دارد موضوعی است که در خصوص آن باید حتما مطالعاتی عمیق انجام شود.
بسته بندی های فعال
کشور ما در زمینه بسته بندی، پیشرفت چندانی نکرده و اگر کاری در این زمینه انجام شده صرفا به مقالاتی آکادمیک محدود می شده است. یکی از کارهایی که بتازگی در پژوهشکده علوم و صنایع غذایی مورد توجه قرار گرفته نوع خاصی از بسته بندی است که صفت فعال را یدک می کشد. بسته بندی هوشمند نوع پیشرفته تری از بسته بندی های فعال به شمار می آید. تحقیقات انجام شده درباره بسته بندی هایی با این ویژگی قدمت چندانی ندارد اما با وجود این پیشرفت های قابل توجهی در این حوزه انجام شده و هم اکنون انواع مختلفی از بسته بندی های فعال در بعضی از کشورها از جمله آمریکا و ژاپن تجاری سازی شده است.
به گفته دکتر راضیه نیازمند، عضو هیات علمی گروه شیمی مواد غذایی پژوهشکده علوم و صنایع غذایی و مجری طرح بسته بندی های فعال، در این پژوهشکده در سطح تحقیقاتی درباره نوع خاصی از بسته بندی های فعال که گیرنده اکسیژن هستند کار شده است. در این بسته بندی از یک ماده زیست فعال استفاده می شود که به جای تماس مستقیم با ماده یا فرآورده غذایی، در داخل بسته بندی قرار می گیرد و عملکردی که از آن انتظار می رود را داخل بسته بندی ایفا می کند. معمولا هدف عمده این بسته بندی ها این است که زمان ماندگاری ماده غذایی افزایش پیدا کند و نکته قابل توجه این که این ترکیب وارد بسته بندی می شود و ممکن است به مرور زمان رها شده و وارد فرآورده غذایی شود. بنابراین باید این ماده از نظر صنایع غذایی ایمن باشد و مشکلی ایجاد نکند.
این گروه از محققان در بسته بندی های فعال از نمک اسکوربات استفاده کرده اند که نوعی ویتامین C است. ضمن این که این نمک یک ترکیب آنتی اکسیدان و گیرنده اکسیژن است.
اگر هم رها شده و حتی مقدار زیادی از آن وارد ماده غذایی شود، مشکلی ایجاد نمی کند. البته از نظر فناوری باید کار تا نیمه صنعتی و صنعتی شدن پیش رود، اما مزیت این روش این است که در ایران کار زیادی روی آن انجام نشده است. خیلی از ترکیبات در ابعاد نانو خطرساز می شوند چون نانو براساس ویژگی های متفاوتی از مواد در ابعاد کوچک تر تعریف شده است.
دکتر نیازمند در پاسخ به این پرسش که آیا درباره ایمنی نمک اسکوربات در ابعاد نانو تحقیقاتی انجام شده، می گوید: ما به طور کلی روی این ترکیب در ابعاد نانو تحقیقاتی را انجام داده ایم. استفاده از مواد در ابعاد نانو یکنواختی کار را افزایش می دهد.
خیلی از ذرات در این ابعاد مشکل ساز است اما نمک اسکوربات ترکیبی است که در ابعاد نانو هم ایمن است و حتی ممکن است این ترکیب در چنین مقیاسی در خود ماده غذایی وجود داشته باشد. بعضی از ترکیباتی که در حوزه نانوفناوری از آن استفاده می شود ممکن است ایمن نباشد. ما قصد داریم در کارهای بعدی از آنتی اکسیدان ها و عصاره های دیگری استفاده کنیم که خواص مختلف دارویی دارند. ورود این ترکیبات به بسته بندی موجب می شود بسته بندی حالت فعال پیدا کند و عملکرد خاصی را از خود نشان دهد. از این بسته بندی می توان برای طیف وسیعی از فرآورده ها استفاده کرد.
گروهی از محققان بر این باورند که ایمنی نانو مواد تائیدشده نیست و می تواند به سلامت انسان و جامعه آسیب برساند. گروهی دیگر نیز می گویند باید برای همگام بودن با دیگر کشورها در این مسیر حرکت کرده و موانع موجود را رفع کرد. پیش بینی ها نشان می دهد در آینده ای نزدیک روزی می رسد که بتوانیم از ترکیبات اتمی و مولکولی، مواد غذایی مورد نیازمان را تهیه کنیم گرچه برای استفاده کاربردی از این فناوری راهی طولانی در پیش است اما انتظار می رود این پیشرفت بتواند به مسیری برای گسترش تولید محصولات غذایی با کیفیت تر و ماندگارتر منتهی شود که به این ترتیب نه تنها می توانیم از مواد غذایی با کیفیت تر استفاده کنیم، بلکه در مصرف مواد خام هم صرفه جویی خواهد شد.
