آیا توقف چاپ روزنامه‌های کاغذی بحران ساز است
تهران – ایرنا – توقف چاپ کاغذی روزنامه‌ها در روزهای اخیر و در شرایطی که بحران کرونا بسیاری از مشاغل را به تعطیلی کشانده و یا به حالت نیمه تعطیل درآورده است، از منظر فعالان عرصه روزنامه و روزنامه‌نگاری به‌مثابه بحرانی در بحران تلقی شد.
در پی شیوع بیماری کرونا، اجرای طرح «فاصله‌گذاری اجتماعی» از روز ششم فروردین آغاز شد. بعدازآن بود که یازدهم فروردین «کمیته اطلاع‌رسانی و مدیریت جو روانی» ستاد مقابله با کرونا در ایران، ممنوعیت چاپ کاغذی روزنامه‌ها در ایران را اعلام کرد.
مصوبۀ اخیر ستاد ملی مقابله با کرونا مبنی بر توقف انتشار کاغذی روزنامه‌ها در روزهای اخیر یکی از پرحاشیه و پر حرف و حدیث‌ترین تصمیمات این ستاد از ابتدای شروع به فعالیت آن بوده است؛ بنابراین مصوبه مقررشده است که از ۱۶ فروردین تا پایان طرح فاصله‌گذاری اجتماعی، روزنامه‌ها شکل چاپی نداشته و تنها نسخه دیجیتال آنان در دسترس باشد.
ستاد مقابله با کرونا پیش‌تر دلیل این تصمیم را خطرات شیوع کرونا عنوان کرده و اعلام داشته بود که این تصمیم بنابر توصیه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و بر این اساس اتخاذ شده که انتشار نسخه کاغذی روزنامه‌ها نقض توصیه فاصله‌گذاری اجتماعی است و ممکن است موجب شیوع بیشتر این بیماری در جامعه شود؛ تصمیمی که با هدف کاهش خطر شیوع ویروس کرونا و در راستای قطع زنجیره ابتلا گرفته و اجرا شده اما ظاهراً معنای دیگری برای فعالان عرصۀ رسانه داشته است.
یکی از موضوعاتی که در این جریان منتقدان روی آن دست گذاشته و تصمیم ستاد ملی مقابله با کرونا را به چالش کشیده‌اند، عدم رعایت این ملاحظه نسبت به‌تمامی عرصه‌های جامعه و باز شدن ادارات، نهادهای دولتی و فعالیت‌های برخی از مشاغل است که این بحران و این ستاد آنان را تعطیل نکرده است.
اعمال محدودیت جدید و نقض آزادی بیان برای رسانه، اهمیت و قدرت جایگاه اخبار مکتوب در شرایط بحرانی، محدود کردن تکثر کانال‌های اطلاع‌رسانی، انحصاری شدن اطلاع‌رسانی در شرایط حاضر، حضور نداشتن متخصصان حوزه رسانه در جلسه تصویب توقف چاپ کاغذی روزنامه‌ها و درنتیجه غیرکارشناسی و نادرست بودن این تصمیم، عاری از مفهوم شدن و از دست دادن رسالت رسانه‌های مکتوب، خطر افزایش اخبار جعلی به دلیل حذف رسانه‌های مکتوب، مشکلات قانونی بودن این تصمیم، عدم دسترسی افراد بیگانه با فضای مجازی به اخبار رسمی، بیکاری روزنامه‌نگاران (به‌ویژه آن‌هایی که قادر به دورکاری نیستند)، تعطیلی چاپخانه و شاغلان حوزۀ نشر و توزیع، تحمیل خسارت‌های سنگین بر روزنامه‌داران و منتشر و توزیع‌کنندگان، عدم توجه به تجربهٔ سایر کشورها و تعطیل نشدن انتشار مطبوعات در کشورهایی که این ویروس شیوع بیشتری داشته و … ازجمله علل برجسته‌ای بود که منتقدان و صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف به‌ویژه فعالان رسانه در مخالفت با توقف انتشار کاغذی روزنامه‌ها بر آن تأکید کردند.
اعلام مخالفت مدنی
یکی از نخستین واکنش‌ها نسبت به این موضوع از سوی چهره‌های شناخته‌شده و فعال در روزنامه‌های صاحب‌نام بود که با نوشتن نامه‌ای به رئیس جمهوری مخالفت و تقاضای خود را برای جلوگیری از این اقدام اعلام کردند. علیرضا بختیاری، الیاس حضرتی، محمدعلی وکیلی، مصطفی کواکبیان، منصور مظفری، نعمت‌الله شهبازی و محمدرضا سعدی، مدیران مسئول روزنامه‌های دنیای اقتصاد، اعتماد، ابتکار، مردم‌سالاری، آفتاب یزد، گل و جهان صنعت بودند که روز چهارشنبه ۱۳ فروردین در نامه‌ای به حسن روحانی اتخاذ تدابیری مؤثر برای جلوگیری از توقف انتشار نشریات کاغذی را خواستار شدند.
این مدیران در این نامه بر این نکته تأکید کرده‌اند که در این روزهای حساس، حضور روزنامه‌ها می‌تواند دولت و مردم را برای عبور هرچه سریع‌تر و البته کم‌هزینه‌تر از کرونا یاری کند. آنان در این نامه نوشتند:
فراموش نکنیم که بار اصلی روشنگری و اصلاح و شفافیت همواره بر دوش مطبوعات بوده و در مواقع بحرانی این روزنامه‌نگاران بوده‌اند که اطلاع‌رسانی کرده و علی‌رغم مشکلات و محدودیت‌ها، انجام‌وظیفه کرده‌اند. در این روزهای حساس حضور روزنامه‌ها می‌تواند دولت و مردم را برای عبور هرچه سریع‌تر و البته کم‌هزینه‌تر از کرونا یاری کند. لذا با توجه موارد مطروحه از حضرت‌عالی استدعا داریم در این شرایط حساس که حضور پررنگ رسانه‌ها می‌تواند نقش مؤثر، آگاهی‌بخش و کمک‌کننده داشته باشد، دستور فرمایید ستاد مقابله با کرونا اجازه چاپ روزنامه‌ها را به‌صورت کاغذی (با اتخاذ تدابیر بهداشتی و فنی) صادر کند تا جامعه رسانه‌ای کشور بتواند در این مقطع مهم نقش سازنده و تاریخی خود را برای عبور از بحران با همراه‌سازی عموم مردم ایفا کند.
نامه‌ای که بی‌سرانجام ماند
البته این نامه کارگر نیفتاد و انتشار روزنامه‌ها از ۱۶ فروردین متوقف شد و این موضوع سبب استمرار نارضایتی‌ها از سوی اصحاب رسانه و سایر متخصصان حوزه‌های مختلف (حقوقدانان، اساتید دانشگاه، جامعه شناسان و …) گردید. متخصصانی که هریک با توجه به تخصص و دغدغۀ خویش از این تصمیم ناراضی بودند.
عباس عبدی، رئیس انجمن صنفی روزنامه‌نگاران نوشت: یکی از خطراتی که در شرایط کنونی جامعه وجود دارد خبرهای فیک و یا نادقیقی است که درباره موضوع کرونا تولید و منتشر می‌شود که این کار در غیبت روزنامه‌ها و بی‌اعتباری صداوسیما تشدید خواهد شد.
کامبیز نوروزی، حقوقدان و نایب‌رئیس انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران با اشاره به اطلاعیه ستاد ملی کرونا مبنی بر عدم انتشار کاغذی روزنامه‌ها مدعی شد: تصمیم ستاد ملی مبارزه با کرونا برای توقف انتشار کاغذی روزنامه‌ها یک تصمیم کاملاً غیرقانونی است و نه‌تنها ستاد ملی مبارزه با کرونا، بلکه هیچ مرجع دیگری اجازه ندارد مانع انتشار کلی مطبوعات شود. مطابق با قانون مطبوعات، حتی شورای امنیت کشور هم اجازه ندارد به این گستردگی مانع از انتشار کاغذی روزنامه‌ها شود، بلکه فقط شورای عالی امنیت ملی می‌تواند در موارد خاص و برای اخبار خاصی، محدودیت خبری برای مطبوعات ایجاد کند.
فریدون صدیقی استاد دانشگاه و پیشکسوت روزنامه‌نگاری در گفت‌وگو با ایرنا گفت: توقف انتشار کاغذی روزنامه‌ها از دست دادن یکی از ارکان آزادی است. بریدن و قطعه‌قطعه کردن ظرفیت متشکل رسانه‌های کاغذی، دردناک و غم‌انگیز است؛ و به‌نوعی پاک‌کردن هر صدایی است که می‌تواند تنوع و تکثرِ نگاه و تلقی را در جامعه موجب شود.
امیر مسعودی متخصص حوزه ارتباطات رسانه و دانشیار علوم ارتباطات دانشگاه سوره به خبرنگار فرهنگی ایرنا اعلام کرد: رسانه‌ها به‌عنوان واسط بین مردم و دولت‌ها عمل می‌کنند و یکی از اجزای مهم نهادهای مدنی هستند؛ بنابراین اهمیت رسانه‌ها در جامعه در حد نهادهای مدنی است و نمی‌توان قدرت آنان را نادیده گرفت یا تعطیل کرد؛ مانند این‌که بخواهید نهاد خانواده یا مدرسه و دانشگاه را نادیده گرفته و تعطیل کنید.
حجت‌الله جیرودی، پیشکسوت عرصهٔ چاپ و توزیع مطبوعات هم در مصاحبه با ایرنا یادآور شد: پرواضح است که مخالف تعطیلی روزنامه‌ها هستم و دلیل آن‌هم این است که چرا باید در یک شرایط بحران فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و تحریم و درگیری‌هایی که با جهان داریم و امروز جامعه ما با آن مواجهه است، اطلاع‌رسانی در بین مردم قطع شود؟ و مردم را مجبور کنیم که از رسانه‌های بیگانه کسب خبر کنند؟ این واقعاً یک فاجعه ملی برای کشور است. به‌عنوان کسی که سالیان است درگیر این مسئله است و به‌عنوان یک کارشناس می‌گویم کاملاً مخالف این هستم که نشریات کاغذی متوقف شوند و دلیل آن این است که برای ایجاد سازوکار و زیرساخت‌های تولید و توزیع نشریات کاغذی، میلیاردها تومان هزینه شده است. ظرف سالیان طولانی تأسیساتی مانند چاپخانه‌ها، لیتوگرافی‌ها، نمایندگان مطبوعات، سیستم توزیع، کیوسک و فروش کاغذ به وجود آمده است که اگر ابعاد اقتصادی این قصه را در نظر بگیریم، با این توقف و تعطیلی مجموعه‌ای بسیار بزرگ و ازنظر اقتصادی میلیاردی، در حال سقوط و خطر است. درنتیجه باید گفت که توقف چاپ کاغذی مانند پاک کردن صورت‌مسئله است.
تصمیمی که اگر موقتی باشد، منطقی است
در کنار مخالفان مصوبه ستاد ملی مبارزه با کرونا مبنی بر توقف انتشار کاغذی روزنامه‌ها، برخی از دست‌اندرکاران حوزه نشر و متخصصان رسانه با این موضوع به‌شرط موقتی بودن اعلام موافقت کرده و این تصمیم را تنها درصورتی‌که به‌صورت مقطعی و با توجه به شرایط حال حاضر جامعه گرفته شده باشد، معقول و منطقی خوانده‌اند.
علی‌اصغر کیا دکترای روزنامه‌نگاری و استاد دانشگاه علامه طباطبایی در مصاحبه با ایرنا تصریح کرد: نظر من در باب این اتفاق مثبت است چون تولید محتوای رسانه در نسخه چاپی نسبت به کار مجازی به‌جز بحث زمان‌بر بودن، عوامل اجرایی بیشتری را می‌طلبد و به حضور فیزیکی افراد در تحریریه نیاز دارد، درنتیجه ستاد کرونا این تصمیم را گرفت و فکر می‌کنم اگر این جریان موقتی باشد، مشکلی ندارد و شاید این مشکل زودتر حل شود. اگر فرایند توقف چاپ کاغذی روزنامه‌ها طولانی‌تر شود، مثلاً شش ماه طول بکشد قطعاً مشکلاتی را ایجاد کرده و سیستم مختل می‌شود ولی توقف موقتی آن می‌تواند قابل توجیه باشد.
محمدرضا محمدیوسفی صاحب‌امتیاز و مدیرمسئول روزنامه جمهور در گفت‌وگو با ایرنا بیان کرد: این تصمیم با توجه به شرایط موجود منطقی و فرصتی است که رسانه‌های مکتوب بتوانند خودشان را در حوزه الکترونیک نیز تقویت کنند تا بعد از شرایط کرونا، نسخه کاغذی و الکترونیک را مکمل همدیگر در فضای اطلاع‌رسانی پیش بروند.
بهترین تصمیم کدام بود؟
درنهایت شاید بتوان گفت که هر فرد و صاحب‌نظر بر اساس دغدغه‌مندی و نوع جهان‌بینی خاص خویش به این موضوع نگریسته و آن را تحلیل می‌کند؛ چنانچه به‌رغم دلخوری و مخالفت عمیق و شدید برخی از فعالان رسانه، برخی دیگر از این موضوع حتی به بهای تعطیلی دائمی مطبوعات به دلیل پایان یافتن هزینه‌های سنگین چاپ (به‌ویژه پس از شدت یافتن تحریم‌ها و مشکلاتی چون چند برابر شدن قیمت واردات کاغذ و …) استقبال کرده‌اند.
اما در این میان شاید نگاهی متأملانه به نظرات گروهی از صاحب‌نظران رسانه، کلید فهم این موقعیت، دلیل مخالف‌ها و خروج کم‌هزینه‌تر از آن باشد؛ این صاحب‌نظران در بیان نظراتشان علاوه بر مخالفت با اصل مصوبه، به ارائه راهکاری در این زمینه پرداخته‌اند؛ راهکاری که عمدتاً از ماهیت رسانه‌های مکتوب و البته تجربه سایر کشورها منتج می‌شود.
مجید رضاییان استاد دانشگاه و پژوهشگر ژورنالیسم به ایرنا گفت: این‌که امروز اصرار بر این باشد که روزنامه‌های کاغذی چاپ نشود، خللی در روند اطلاع‌رسانی حرفه‌ای کشور است؛ زیرا روزنامه‌نگاری حرفه‌ای همچنان در جهان با مطبوعات به‌عنوان یک‌پایه مهم آن شناخته می‌شود؛ همچنان که پایه دیگر آن خبرگزاری‌ها هستند. امروز که در شبکه‌های اجتماعی با حرف‌ها، شایعات و فیک نیوزهایی (اخبار نادرست) مواجه هستیم، به‌هیچ‌وجه صلاح نیست چرخه اطلاع‌رسانی حرفه‌ای؛ یعنی روزنامه‌نگاری حرفه‌ای را تعطیل کنیم. وقتی تیراژ را پایین می‌آورید، در راستای همین اقتضا عمل کرده‌اید و حتماً لازم نیست با تیراژ قبلی به روند ادامه دهید؛ اما وقتی چاپ را تعطیل می‌کنید رسانه را از رسمیت می‌اندازید. به دلیل اهمیت این روزنامه‌نگاری حرفه‌ای است که نمی‌توانید این چرخه را قطع کنید و به نظرم نباید این جریان قطع شود. کرونا به شما دیکته می‌کند توزیع را عوض کنید و این را باید عوض کرد؛ می‌توان روش‌های بهداشتی را به آن افزود و نه این‌که قید چاپ را زد.
مهدی رحمانیان مدیرمسئول روزنامه شرق در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا تأکید کرد: در دنیا و به‌خصوص کشورهایی که از حیث شیوع کرونا وضعیتی به‌مراتب بدتر از ما دارند، روزنامه‌ها را تعطیل نکردند؛ معنا و مفهوم این قصه این است که خبررسانی در هیچ شرایطی نباید تعطیل شود. چه در شرایط شاد و چه در بحران خبررسانی باید پای به‌پای مسائل جلو برود؛ یعنی چه آن زمان که مسائل حاد روانی در جامعه مطرح است، خبررسانی باید از طریق رسانه‌های شناسنامه‌دار و معتبر صورت گیرد و چه آن زمان که حال همه خوب است و همه‌چیز گل‌وبلبل. روزنامه یعنی پرینت (چاپ کردن)؛ وقتی جلوی چاپ را بگیرید، مفهوم آن تعطیل شدن است؛ وگرنه رسانه‌های دیجیتال که قبلاً هم بودند و خبرگزاری‌ها، شبکه‌های اجتماعی و … و روزنامه‌ها هم در فضای دیجیتال منتشر می‌شدند ولی وقتی از روزنامه صحبت کنیم یعنی از یک رسانه مکتوب سخن می‌گوییم، وقتی جلوی رسانه مکتوب گرفته می‌شود یعنی تعطیل شدن. دولت راهکارهای برای رساندن مایحتاج اولیه مردم پیش‌بینی کرده است و به نظرم رسانه و به‌ویژه رسانه مکتوب را هم باید در این سبد ببیند؛ یعنی اطلاع‌رسانی و خبررسانی به مردم در طول این جریان نیست و در عرض آن است و باید این‌ها را هم‌زمان دید، یعنی باید راهکارهای بهداشتی را پیش‌بینی کرد که روزنامه بهتر و مطلوب‌تر به دست مخاطب برسد و از رهگذر روزنامه بشود اطلاع‌رسانی دقیق‌تر و مسئولانه‌تری را انجام داد.
علیرضا عبدالهی نژاد استادیار دانشکده روزنامه‌نگاری دانشگاه علامه طباطبایی در مصاحبه با ایرنا خاطرنشان کرد: در شرایط عادی کاملاً با این جریان مخالفم. نگاهم این است که فناوری‌های جدید نقش مقوم و تکمیل‌کننده دارند و نه نقش جایگزین؛ بنابراین چیزی جای روزنامه چاپی را نمی‌گیرد و نمی‌تواند بگیرد. من کاملاً مخالفم که روزنامه بسته شود ولی امروز در شرایط خاصی هستیم و فقط ما نیستیم که این کار را انجام می‌دهیم. من می‌گویم در کنار این امر می‌توان درس‌های دیگری را هم در شرایط روزنامه‌نگاری در عصر کرونایی گرفت. اگر این سیاست را در پیش بگیریم بهتر است به‌جای این‌که روزنامه را کامل تعطیل کنیم و کاملاً به سمت انتشار در وب برویم، در تعداد صفحات کمتر با نهایت رعایت پروتکل‌های بهداشتی، کار را ادامه دهیم. روزنامه‌نگاران هم می‌توانند مانند بسیاری از مشاغلی که دایر هستند، سرکار باشند. وزارت خانه‌ها و نهادها و مؤسسات دولتی از روز شنبه با یک‌سوم نیرو سرکار رفتند. این‌که این کار درست است یا غلط و این‌که قرنطینه باید کامل باشد و … بحث دیگری است، بحث من این است که می‌شود روزنامه‌ها هم با تعداد کمی نیرو یا با دورکاری به کارشان ادامه دهند. پاک کردن صورت‌مسئله بسیار راحت‌تر هست. از این منظر می‌گویم می‌توانستیم فکر کنیم و به‌جای پاک‌کردن صورت‌مسئله، راه‌حل بهتری را در پیش بگیریم.
به هر روی روز سه‌شنبه ۱۹ فروردین‌ماه کمیته اطلاع‌رسانی ستاد ملی مقابله با کرونا طی اطلاعیه‌ای از نشر نسخه کاغذی رسانه‌ها از شنبه ۲۳ فروردین خبر داد. در اطلاعیه این کمیته آمده است:
بی شک تلاش شبانه روزی همکاران رسانه ای در سطح ملی و استانی برای ایفای نقش موثر و پیشگام اطلاع‌رسانی در مقابله با کرونا بیش از گذشته نمایان نمود و جا دارد از تلاش مستمر ۲۴ ساعته سربازان گمنام نظام اطلاع رسانی کشور درصحنه مقابله با کرونا تقدیر و تشکر بعمل آید.
به اطلاع می رساند با عنایت به اجرای طرح فاصله گذاری هوشمند از روز شنبه ۲۳ فروردین در سراسر کشور کلیه نشریات چاپی با رعایت دستورالعمل های بهداشتی ابلاغی وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی منتشر خواهند شد.
به این ترتیب در کلیه نقاط کشور با رعایت دستورالعمل های بهداشتی مصوب و رعایت کلیه جوانب برای پیشگیری از شیوع کرونا در مراحل تولید چاپ و توزیع توسط مدیران رسانه ها از روز ۲۳ فروردین انتشار نسخه کاغذی روزنامه ها و سایر نشریات بلامانع خواهد بود. اما آنچه روی داد سبب شد تا توجه بیشتری به رسانه‌های مکتوب با نسخه‌های چاپی صورت گیرد.
