کاهش تیراژ چاپ روزنامه و کتاب، افزایش قیمت و کمبود کاغذ در بازار، تعدیل نیرو و ورشکستگی فعالان صنعت چاپ تنها بخشی از نتایج بحران تامین کاغذ در کشور است. مساله ای که باعث شده است بسیاری از فعالان این صنعت به سفته بازی و خریداری خودرو و سکه روی آورند. چرا به این نقطه رسیدیم و مشکل را در کجا باید جستجو کرد؟
بحران کاغذ در کشور مساله جدیدی نیست. تا به امروز بسیاری از مدیران مسئول روزنامه های ایران و فعالان صنعت چاپ کشور بارها از مشکلات نبود کاغذ سخن گفته اند. کمبود و بحران کاغذ باعث شده است برخی روزنامه ها و انتشاراتی ها تیراژ خود را کاهش دهند و یا مجبور به تعدیل نیرو شوند. برخی هم به طور کلی ورشکسته شده و از دایره این صنعت خارج شده اند. افزایش تقاضا در بخش کتاب تجاری اعم از کتب درسی، کمک درسی و حوزه بسته بندی دلیل دیگری است که اغلب فعالان صنعت چاپ را با مشکل کمبود و بحران کاغذ مواجه ساخته است. بحران کاغذ باعث شده است که روزنامه ها، کاغذی برای چاپ نداشته باشند و روزگار خود را با کمبود و گرانی سر کنند. از طرف دیگر شبه ناشران و دلالان این صنف نیز بر بحران کاغذ دامن زده و با گرفتن سهمیه های دولتی و اهدایی کاغذ، بازار را بیشتر از پیش ملتهب کرده اند.
به گزارش اقتصادی رکنا، علی مزینانی، مدیرمسئول «روزنامه هفت صبح» چند روز پیش در توییتی تکان دهنده از احتمال عدم انتشار نسخه کاغذی این روزنامه به دلیل کمبود کاغذ در ایران خبر داد. مزینانی در صفحه شخصی خود در فضای مجازی با اشاره به این که «از امروز کاغذی برای چاپ روزنامه نداریم»، نوشته است: «کاغذ کیلویی ۳۰ تومن هم در بازار غیررسمی پیدا نمی‌شود. اگر از فردا نسخه کاغذی روزنامه در دسترس نبود نتیجه سه قفله شدن واردات کاغذ است و بس، روزگار خوش آنها که شبه روزنامه‌اند و نیازی به کاغذ ندارند و منتظر سهمیه کاغذ برای فروش‌اند.»
از سوی دیگر در جلسه بررسی مسائل و مشکلات مربوط به خودکفایی تولید کاغذ در کشور و تامین کاغذ مطبوعات و نشر به ریاست محمد مخبر، معاون اول رییس جمهور، وی اظهار داشت: تلاش جدی دولت این است که ضمن تامین نیاز فعلی مطبوعات و نشر و چاپ، موانع پیش روی کارخانه ها و واحدهای تولیدی کاغذ را نیز برطرف کند تا با اتکا به توان داخلی، به سمت خودکفایی در تامین کاغذ حرکت کنیم.
در شرایطی که کشور با کمبود آب و برق مواجه است و جنگل های موجود در حکم میراث فرهنگی ما به حساب می آیند، خودکفایی در تولید کاغذ چه معنایی دارد؟ در این خصوص گفتگوی رکنا با سعید کلاری، فعال صنفی، کارشناس و دانش آموخته صنعت چاپ و مدیر یک چاپخانه را بخوانید:
خودکفایی در تولید کاغذ یک تصمیم اشتباه و عجولانه است
کلاری در ابتدا گفت: تصمیم وزارت ارشاد به عنوان خودکفایی در صنعت کاغذ، از اساس اشتباه است. این تصمیم تکرار سیاست های دهه شصت است و تکرار همان اشتباه ها و شکست هایی است که قبلا رخ داده است. طی کردن همان مسیر است. در وهله نخست کشور ما، کشوری نیست که داعیه تولید کاغذ داشته باشد. شرایط آن را هم مطلقا نداریم.
این یک تصور اشتباه است که فکر می کنیم جنگل های شمال یا هیرکانی بی نهایت است و می توانیم تا ابد بر آن تکیه کنیم. برای تولید کاغذ در حال حاضر دو کارخانه مطرح در شمال وجود دارد. مبنای این کارخانه ها بر واردات خمیر کاغذ از روسیه است. این که ۸۰ درصد خمیر کاغذ از خارج وارد می شود و فقط ۲۰ درصد از جنگل های داخل تولید می شود، عملا معنای خودکفایی را مردود می کند.
در جنوب هم نیشکر هفت تپه است که بر باگاس یا تفاله نیشکر تکیه دارد که کیفیت آنچنانی ندارد. مضاعف بر این که تکنولوژی که در صنعت کاغذسازی کشور است بسیار قدیمی است و فاقد بسیاری از مراحل این صنعت است. خودکفایی در تولید کاغذ یک تصمیم اشتباه و عجولانه ای است.
این کارشناس صنعت چاپ درباره مشکلات موجود در این صنف گفت: واردات را بسیار سخت کرده اند. نتیجه آن شده است که کاغذ روزنامه در بازار موجود نیست. این مسائل به مرور در بازار خود را نشان می دهد. قیمت کاغذ در بازار افزایش می یابد، عرضه کم می شود و مشکلات دیگری بوجود خواهد آمد.
از طرفی دیگر مطمئن هستیم که چیزی به نام کاغذ تولید داخل وارد بازار نخواهد شد. آنچه هم وارد می شود آنقدر کیفیت نازلی دارد که به تجهیزات ما آسیب می زند. چون مراحل تکمیل خوب انجام نشده است. گردوغبار کاغذ وارد دستگاه چاپ می شود و به مرور باعث بستن لوله های روغن و لوله های حیاتی دستگاه می شود و آن را از بین می برد.
کاغذ وارد کنیم / نه آب داریم و نه برق داریم
وی در ادامه گفت: به رغم همه این مشکلات، تعهداتی که برای تخصیص همین کاغذ بی کیفیت به ما داده اند را درست نمی توانند انجام دهند. حکایت صنعت ما، حکایت کشت هندوانه در کویر است. اصرار کردند در استانی مثل اصفهان که کم آب است، هندوانه بکارند. ما می گوییم وقتی مشکل آب داریم، کالاهایی که آب بر است را از خارج وارد کنیم. چه اصراری وجود دارد که حتما بر روی صنایعی که هزینه آن به نسبت واردات چندین برابر است و ضرر و زیان زیادی خصوصا بر محیط زیست دارد سرمایه گذاری کنیم.
ما برای تولید هر یک تن کاغذ ۱۷ الی ۲۴ درخت را قطع می کنیم. برای تولید یک برگ کاغذ A4 ده لیتر آب مصرف می شود. برای هر یک تن کاغذ ۱۴۰۰ مگاوات برق مصرف می شود. این همه انرژی و منابع طبیعی چرا باید هدر برود؟ آن هم در کشوری که با کمبود آب و برق مواجه است. وقتی به راحتی می توانیم با قیمت بسیار پایین تر کاغذ مورد نیاز خود را وارد کنیم، چرا باید ضرر و زیان تولید را بر منابع، محیط زیست و کشور تحمیل کنیم.
این فعال صنعت چاپ کشور با تاکید نگاه صنعتی به تولید کاغذ گفت: کشورهای تولیدکننده کاغذ در جهان مثل کانادا و فنلاند به طور صنعتی کاغذ تولید می کنند. این کشورها زمین وسیعی دارند که در پروژه صنعتی درخت می کارند و با یک فرآوری پیشرفته بین ۶ الی ۸ سال، به تولید کاغذ می پردازند. اما در کشور ما دو برابر و شاید بیشتر از این طول می کشد، زیرا در کشورهای تولیدکننده کاغذ، در یک پروسه صنعتی به کشت درخت نگاه می کنند اما نگاه ما به این صنعت چگونه است؟
بحران کاغذ
جنگل های هیرکانی میراث فرهنگی ما به حساب می آید / نگاه مسئولین به محیط زیست کشور یک نگاه صنعتی است
واردات کاغذ بهترین راهکار است
کلاری با تاکید برحفظ محیط زیست کشورگفت: درخت های شمال که قطع می شود جایگزینی ندارد و اگر کاشته شود بسیار به طول می انجامد. از طرفی جنگل های کشور ما از جمله جنگل های هیرکانی میراث فرهنگی ما به حساب می آید و به عنوان موزه طبیعی ثبت جهانی شده است و حکم یک بنای قدیمی را دارد که ما باید از آن حفاظت کنیم. ما نباید به این جنگل ها به دید صنعتی نگاه کنیم. اما نگاه مسئولین به محیط زیست کشور، یک نگاه صنعتی است. با شرایط زیست محیطی کشور ما واردات بهترین راهکار است.
دولت هیچ حمایتی از ما نکرد
وی درخصوص حمایت های دولت در دوران تحریم و کرونا، گفت: دولت در این سال ها که گرفتار تحریم از طرفی و کرونا از طرف دیگر بودیم، هیچ کمکی به ما نکرد. من قبل از کرونا یک چاپخانه مختص بسته بندی تاسیس کردم که افتتاحیه آن با آغاز کرونا در کشور همزمان شد. اما مجبور شدم ظرف یک سال آن را ببندم. چون شرکت هایی که طرف قرارداد ما بودند و به تکیه قراردادهای این شرکت ها این مجتمع را تاسیس کرده بودیم، به دلیل کرونا و تحریم ها کاری با آنها شد که همه تعطیل شدند.
مواد اولیه به دلیل تحریم ها وارد نشد. تعطیلی های پی در پی در دوران کرونا، صنف ما را با مشکلات مضاعف مواجه کرد. کرونا باعث شد نیروی کار از چرخه خارج شود و به تولید فشار آمد. همه این مسائل دست به دست هم داد که اغلب فعالان این صنف ترجیح دادند که تعطیل کنند.
در حال حاضر شرایط باعث شد که نیروی کار به دلیل گرانی ها از چرخه کار ما خارج و اکثر آنها به سمت مشاغل خدماتی مانند اسنپ و پیک موتوری بروند. شرایط باعث شد که نیروی متخصص ما وارد بازار بورس شد.
هر ساله ۱۵۰ تا ۲۰۰ چاپخانه ورشکست می شوند
این فعال صنعت چاپ کشور با بیان این که فقط طی سال گذشته ۱۶۰ چاپخانه تعطیل شد، گفت: به طور میانگین هر ساله ۱۵۰ تا ۲۰۰ چاپخانه ورشکست می شوند. چون شرایط به جایی می رسد که کار کردن بسیار سخت می شود. آرامشی در بازار ما حاکم نیست. برای تهیه ملزومات مصرفی مشکل داریم. اگر امروز سفارش را به قیمتی قبول می کنیم، فردای همان روز باید به قیمت بالاتری کار را آماده کنیم.
وی افزود: صنعت چاپ کشور ۹۰ تا ۹۵ درصد به خارج وابسته است. ما در هر بخش از این صنعت که با مشکل و کمبود ملزومات و قطعات مواجه شویم، چرخه تولید از حرکت باز می ایستد. فعالان این صنف به دلیل این سختی ها و مشکلات عطای آن را به لقایش بخشیده اند و وارد سفته بازی و سود بانکی و بازار سرمایه شده اند. فعالان این صنعت پول را از تولید خارج و وارد بازار سفته بازی کرده اند. لطمه این موضوع را کل کشور متحمل می شود.
بحران کاغذ
مردم توان خرید کتاب ندارند و به کتاب صوتی مراجعه می کنند
کلاری در پاسخ به این سوال که بحران کاغذ در میزان تیراژ کتاب و سرانه کتابخوانی چه تاثیری گذاشته است، گفت: فردی که کتابخوان است تحت هر شرایطی کتاب خود را می خواند. این که اعلام می کنند آمار کتابخوانی پایین آمده است، حرف دقیقی نیست. کتاب به چند شاخه تجاری و غیرتجاری تقسیم می شود. کتاب تجاری مثل کتاب های آموزشی، کمک آموزشی و کتاب های دانشگاهی است که بازار عالی و سود سرشاری دارد.
برخی کتاب ها هم مورد حمایت وزارت ارشاد قرار می گیرند و طی یک فرآیندی در کتابخانه های سطح شهر توزیع می شوند. در نهایت این که گرانی کاغذ باعث حذف کتاب از سبدخانوار شده است، مورد قبول است. توانایی خرید کتاب مردم کاهش پیدا کرده است و به کتاب صوتی مراجعه می کنند. خصوصا کسانی که می توانند با کتاب های صوتی ارتباط برقرار کنند. اما شرایط کسانی که دوست دارند کتاب کاغذی را در دست بگیرند، سخت تر شده است.
کلاری در ادامه گفت: در مجموع چاپ کتاب از کل سهم بازار چاپ ۳ درصد است که شامل کتاب های دیجیتال نیز می شود.۹۷ درصد دیگر به حوزه بسته بندی، تجاری و کاغذ مورد نیاز بروکراسی اداری مربوط می شود. سهم اعظم بازار ما وارد حوزه بسته بندی می شود. ۳ درصد چاپ کتاب تا به امروز نه افزایش یافته و نه کاهش یافته است و هنوز بازار خود را حفظ کرده است.
تیراژ کتاب از صدهزار به هزار جلد رسیده است
کلاری درخصوص کاهش تیراژ کتاب در کشور، گفت: پیش از تحریم های سال های اخیر و قبل از این گرانی ها، تیراژ کتاب ما به صد هزار جلد هم می رسید، اما الان تیراژ آن در حد هزار جلد است. نویسنده ای که مطرح نیست و می خواهد وارد این عرصه شود با تیراژ ۱۰۰جلد کتاب شروع می کند.
سالیان سال است که حمایت کافی از سوی مسئولین و وزارت ارشاد برای چاپ و نشر کتاب که مربوط به اوقات فراغت و فرهنگ مردم است، صورت نگرفته است و به طور صحیح این حوزه مدیریت نمی شود. سازوکاری که منتج به نتیجه دلخواه شود، هیچوقت وجود نداشته است. حتی برخی سازوکارها ایجاد رانت کرده است و این رانت به چاپخانه ها ضربه زده است.
بحران کاغذ
دولت به دلالان کاغذ، سهمیه کاغذ داد
این کارشناس صنعت چاپ درخصوص تصمیم های غلط مسئولین طی این سال ها گفت: وزارت ارشاد زمانی اعلام کرد که به ناشران سهمیه کاغذ می دهد که کتاب چاپ کنند. یکی از اتفاقاتی که افتاد یکسری شبه ناشر در این میان که اصلا ناشر نبودند و از راه هایی جواز نشر گرفتند، یک زیر پله ای تاسیس کردند که فقط کاغذ سهمیه ای را در بازار آزاد بفروشند و از مابه التفاوت آن سود ببرند.
وزارت ارشاد فقط بازار را دستکاری می کند و کتابی به بازار اضافه نمی شود
کلاری در ادامه ضمن انتقاد از راهکارهای مسئولین گفت: آنقدر این مابه التفاوت زیاد و شیرین بود که باعث شد این شبه ناشران که در اصل دلال فروش کاغذ سهمیه ای در بازار آزاد بودند، شکل گرفتند. وزارت ارشاد فقط سهمیه را تخصیص می داد و دیگر پیگیری نمی کرد که آیا این سهمیه کاغذ به انتشار کتاب منجر می شود یا نه! این اتفاق به اسم حمایت انجام شد. اما این حمایت نبود، یک لطمه بود که رانت آن به جیب افراد خاصی رفت و کتابی چاپ نشد. این سازوکار غلط بود. وزارت ارشاد با این طرح های ضربتی فقط بازار را دستکاری می کند و کتابی هم به بازار اضافه نمی شود.
وی ادامه داد: راهی دیگر که انتخاب کردند این بود که از ناشران خواستند کتاب های پرفروش را معرفی کرده تا خریداری کنند و به کتابخانه ها اهدا کنند اما کتابی که چیزی برای عرضه نداشت و مخاطبی نداشت، در میان این لیست قرار می گرفت. چه کمکی به فرهنگ ما شد؟ رانت ها و فسادهایی که کنار حمایت ها شکل گرفت.
این کارشناس صنعت چاپ تاکید کرد: معتقدم وقتی یک اقتصاد چهارچوب سالمی داشته باشد، نیازی به حمایت ندارد و آب مسیر خود را پیدا می کند. احتیاجی به دخالت های دستوری دولت ها و مسئولین نیست. نیاز به عرضه و تخصیص سهمیه ها نیست. نیاز به اهدای کاغذ نیست. هر کسی مخاطب خود و بازار خود را دارد و پیگیری و عرضه می کند.
ناشران اصیل خانه نشین شدند و دلالان به بازار آمدند
کلاری درخصوص توقف چاپ روزنامه های اصیل و کاهش تیراژ کتاب های فرهنگ ساز و همچنین خانه نشین شدن ناشران، گفت: همه این مسائل از تبعات حمایت هایی است که از رانت تولید شد. در حال حاضر از معایب پیشرفت تکنولوژی این است که روزنامه کاغذی به تدریج حذف شد. اما روزنامه یک تعریف و جایگاه خاصی دارد که باید حضور داشته باشد. نیویورک تایمز با بیش از ۸ میلیون مشترک پرخواننده ترین روزنامه جهان است که باوجود آن که بیش از ۷ میلیون مشترک عضو آنلاین این روزنامه هستند، اما همچنان ۴۰ درصد درآمد این روزنامه از بخش روزنامه چاپی است.
هنوز در کشور درجه یک جهان روزنامه چاپ می شود و قابل توجه است و بین مردم مخاطب و جایگاه خاص خود را دارد. بسیاری از مردم هستند که با روزنامه کاغذی ارتباط برقرار می کنند. اما مساله ای که در کشور ما در حال رخ دادن است، حذف صد در صدی روزنامه کاغذی است. واردات کاغذ را به طور کلی برای یکسری بخش ها قطع کرده اند و یا تعرفه های سنگین برای کالاهایی چون کاغذ گلاسه که در داخل نمی توانند تولید کنند، بستند. اینها چه کمکی به تولید کاغذ در کشور می کند؟ جز این که شرایط را بدتر می کند، هیچ عایدی دیگری ندارد.
واردات کاغذ باید آزاد شود
این فعال صنعت چاپ در ادامه افزود: من فکر می کنم دولت به جای این که در مسیر درست قدم بردارد، در مسیر پراشتباهی قدم گذاشته است که مشکل را که حل نمی کند هیچ، چوب هم لای چرخ ما می گذارد. دولت باید این روند را اصلاح کند. واردات کاغذ باید آزاد شود. یک سری کالاهای استراتژیک است که کاغذ هم یکی از آن کالاها است. کاغذ با ارز ۴۲۰۰ تومانی را دولت وارد می کند. اما فعالان این صنف با ارز نیمایی کاغذ وارد می کنند.
فعالان صنعت چاپ را به بازار سفته بازی کشاندند
کلاری افزود: آنقدر سختگیری و آزار می رسانند که واردکننده را پشیمان می کنند. من بسیاری از آن ها را می شناسم که به دلیل این سختگیری ها به طور کلی از صنف ما خارج شده اند و وارد بازار سفته بازی، خرید ماشین، مسکن، سکه و بورس شده اند. دولت باید واردات را آزاد کند و تعرفه های سنگین را بردارد. این تعرفه های سنگین را بسته اند که واردات برای واردکننده، صرف نداشته باشد. یعنی دقیقا سیاستی که برای شرکت های سایپا و ایران خودرو انجام دادند در صنعت کاغذ تکرار می کنند.
قبل از انقلاب کارخانه کاغذ ما افتتاح شده است، اما هنوز نتوانستند آن را سرپا کنند.چرا؟ بودجه های آنچنانی تزریق کردند و به اسم اشتغال از مجلس بودجه های کلان به آن اختصاص یافت. اما خروجی چه شد؟ هیچ چیز. این ها مانند یک چاه فقط منابع کشور را می بلعند و ما شاهد هیچ پیشرفتی در کشور نیستیم.
حمایت که نمی کنند هیچ، چوب هم لای چرخ ما می گذارند / برای واردات هفت خان رستم را طی می کنیم
این فعال صنعت چاپ کشور درخصوص بحث صادرات گفت: در حال حاضر سالی ۱۵۰ میلیارد تومان به کشور عراق و ترکیه صادرات کار چاپی داریم. ترکیه ای که تا ۱۰ سال پیش تبریز و کل استان آذربایجان جزو مونوپول آن بود، اما ما در اتحادیه صادرکنندگان صنعت چاپ طی یک فرآیند ۱۰ الی ۱۲ ساله این روند را معکوس کردیم. بدون حمایت دولت با طرح و برنامه بخش خصوصی و فضاسازی و نیازسنجی کردیم و اعضاء را به سمتی بردیم که خلاء ها را پر کردیم.
ما در حال حاضر به جایی رسیدیم که آقای اردوغان بر روی محصولات چاپی ایران تعرفه بسته است. ایران در حال حاضر ۵ هزار واحد چاپی دارد و ترکیه ۵۰ هزار واحد چاپی دارد. با صادرات محصولات پلیمری و بسته بندی به ترکیه توانستیم بازار را بگیریم. صادرات در حال حاضر در شرایط تحریم به سختی انجام می شود و افرادی را داریم که در این شرایط مردانه می جنگند تا از بازار منطقه عقب نمانیم. برای مثال یک شرکت خصوصی طی دو سال پروژه ملی کشور عراق را انجام داد.
ما به عنوان اتحادیه صادرکنندگان در عراق غرفه گرفتیم و تولیدکننده ایرانی را آنجا بردیم تا محصولات خود را عرضه کند. ما برتری هایی در منطقه داریم که شاخص است. حتی به مکزیک هم صادرات داریم. هنر و فکر فنی که ایرانی ها دارند باعث شده در دبی چاپخانه تاسیس کنند و ایرانی ها آنقدر تاثیرگذار بوده اند که توانسته اند ظرف دو سال تعیین کننده قیمت برای محصولات چاپی در دبی باشند.
ما از چنین توانایی هایی برخوردار هستیم که نه تنها از سوی دولت حمایت نمی شویم، بلکه چوب لای چرخ ما هم می گذارند و برای واردات باید هفت خان رستم را طی کنیم. چاپخانه های معظم و ریشه داری که در فرآیند ۱۵ ساله توانسته اند بازار منطقه را بگیرند و با تمام موانع صادرات به حوزه قفقاز و منطقه را انجام می دهند.
